Φόβος και απομόνωση: Η ψυχολογική «κληρονομιά» της πανδημίας
Η πανδημία του COVID αποτέλεσε μια από τις πιο δραματικές συλλογικές κρίσεις στην ιστορία της σύγχρονης εποχής. Τα μέτρα περιορισμού, τα lockdowns και οι αλλαγές στις καθημερινές συνήθειες δημιούργησαν μια νέα πραγματικότητα, στην οποία η μοναξιά έγινε μια μόνιμη κατάσταση για εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως. Η αίσθηση της αβεβαιότητας, ο φόβος, οι περιορισμοί και η υποχρεωτική κοινωνική απομόνωση διατάραξαν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τις σχέσεις, τον εαυτό μας και τους άλλους. Αυτό που, σε ψυχικό επίπεδο, μας «έμαθε» η πανδημία με την κοινωνική αποστασιοποίηση και την καραντίνα είναι ότι ο «άλλος» είναι επικίνδυνος, ότι αν έρθουμε πολύ κοντά του μπορεί να μας «μολύνει». Η αποφυγή της ανθρώπινης επαφής έγινε η λύση σε μια προσπάθεια προστασίας του εαυτού και των άλλων από μια απειλητική για τη ζωή κατάσταση- νόσο. Έτσι ο πραγματικός κίνδυνος του ιού μετατράπηκε σε κίνδυνο της κοντινότητας και της σύνδεσης με τους άλλους και η απομόνωση ένας τρόπος να ελέγξουμε το συναισθηματικό χάος που άνοιξε η κρίση. Η πανδημία, αν και πέρασε, άφησε πίσω της ένα αόρατο βάρος: το φόβο και τη μοναξιά που προκύπτει από την ανάγκη να προστατευτούμε από αυτό που μας προκαλεί το φόβο.
Ο φόβος και η ενίσχυση αμυντικών μηχανισμών
Ο φόβος για τον θάνατο, τη σοβαρή αρρώστια, τη μετάδοση του ιού στους αγαπημένους μας, δεν εξαφανίστηκε μετά την άρση των περιοριστικών μέτρων και την επιστροφή της κοινωνίας στην κανονικότητα. Αντιθέτως, για πολλούς ανθρώπους ο φόβος παρέμεινε ενεργός, έστω και ασυνείδητα, και μετεξελίχθηκε σε μια μόνιμη ψυχική ανάγκη προστασίας, που συνεχίζει να επηρεάζει τη ζωή τους και μετά την πανδημία. Πολλοί αμυντικοί μηχανισμοί που φάνηκαν χρήσιμοι για την επιβίωση κατά τη διάρκεια της πανδημίας, συνεχίζουν να είναι ενεργοί, ίσως και υπερβολικά. Η άρνηση, η εκλογίκευση, η αποφυγή, η μόνωση (του συναισθήματος) και ο υπερβολικός έλεγχος είναι μερικοί από τους μηχανισμούς άμυνας που μπορεί να χρησιμοποιούμε ως «ασπίδα» απέναντι στο άγχος και το φόβο για την κοντινή επαφή ακόμα και μετά την πανδημία.
Η μοναξιά ως επίπτωση της πανδημίας
Η μοναξιά ως κοινωνικό φαινόμενο υπήρχε πολύ πριν την πανδημία. Η επιβολή της απόστασης στις παρατεταμένες περιόδους της καραντίνας όμως, φαίνεται να επιδείνωσε αυτό το φαινόμενο. Στη διάρκεια της πανδημίας οι σχέσεις υποκαταστάθηκαν από ψηφιακές επικοινωνίες μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η τηλεργασία και η τηλεκπαίδευση αντικατέστησαν τη φυσική παρουσία στο χώρο εργασίας και τη διά ζώσης εκπαίδευση και έγιναν η νέα πραγματικότητα για μεγάλη μερίδα εργαζομένων και για όλους τους μαθητές. Η αποξένωση έγινε φυσιολογικότητα και η προστασία της υγείας αποτέλεσε το πιο ισχυρό κίνητρο για να ανταπεξέλθουμε στην πρόκληση αυτής της μεγάλης αλλαγής. Με την επιστροφή στην κανονικότητα, η κοινωνική αποστασιοποίηση συνέχισε να είναι για πολλούς, πέρα από μέσο προστασίας από την ασθένεια, και τρόπος εξασφάλισης της συναισθηματικής ασφάλειας. Η αποφυγή της φυσικής εγγύτητας, παρά το γεγονός ότι είχε επιβληθεί για λόγους υγείας, δημιούργησε έναν νέο «κανόνα» κοινωνικής συμπεριφοράς, μια ψυχική στρατηγική που συνέχισε να εφαρμόζεται και μετά την άρση των μέτρων. Πολλοί άνθρωποι, έχοντας βιώσει το σοκ και την ένταση της πανδημίας, άρχισαν να «συντηρούν» έναν ψυχικό χώρο ασφάλειας, αποφεύγοντας να εκθέσουν τον εαυτό τους σε κινδύνους, είτε αυτοί ήταν σωματικοί, είτε συναισθηματικοί. Επιπλέον, μετά από μια τέτοια εμπειρία όπου οι άνθρωποι αναγκάζονται να χάσουν τις καθημερινές τους κοινωνικές επαφές και τις δραστηριότητές τους όπως τις γνώριζαν μέχρι τότε, η διαδικασία «επανένταξης» στην κοινωνία μπορεί να αποδειχτεί δύσκολη υπόθεση. Οι κοινωνικές τους δεξιότητες μπορεί να έχουν υποστεί «φθορά» ή να μην είναι τόσο εύκολες όσο πριν. Η αυξημένη χρήση της τεχνολογίας μειώνει τις προσωπικές αλληλεπιδράσεις, ενώ οι ψηφιακές επικοινωνίες δεν είναι αρκετές για να γεμίσουν το «κενό» της πραγματικής σύνδεσης.
Η συμβολή της εκτεταμένης χρήσης των social media στη μοναξιά
Αν και η χρήση των social media κατά τη διάρκεια της πανδημίας βοήθησε να διατηρηθούν πολλές σχέσεις ζωντανές, ταυτόχρονα δημιούργησε νέες προκλήσεις για τη φύση και την ποιότητα αυτών των σχέσεων. Ορισμένες από τις κύριες επιπτώσεις της αυξημένης χρήσης των social media περιλαμβάνουν:
1. Αποξένωση και Ψυχική Απομόνωση.
Ενώ οι ψηφιακές επαφές μάς βοήθησαν να παραμείνουμε σε επικοινωνία, οι ανθρώπινες σχέσεις μέσω οθόνης δεν μπορούν να αντικαταστήσουν την αμεσότητα και την αυθεντικότητα της προσωπικής επαφής. Οι ψηφιακές επαφές δεν επαρκούν για να καλύψουν τις συναισθηματικές μας ανάγκες. Μπορεί να υπάρξει αίσθηση απομόνωσης ακόμα και όταν «είμαστε συνδεδεμένοι», λόγω της επιφανειακής φύσης αυτού του είδους επικοινωνίας.
2. Εκρηκτική άνοδος των “εικονικών σχέσεων”
Η συνεχής χρήση των social media κατά τη διάρκεια της πανδημίας οδήγησε σε αύξηση των «εικονικών σχέσεων» που συχνά χαρακτηρίζονται από περιορισμένη συναισθηματική σύνδεση και αυθεντικότητα. Η δέσμευση και η αφοσίωση είναι έννοιες που συχνά δεν υπάρχουν σ’ αυτές τις σχέσεις ενώ η ανάγκη για μοίρασμα, σωματική επαφή και συναιασθηματική αλληλεπίδραση δεν ικανοποιούνται επαρκώς. Ειδικά στην αρχή της πανδημίας, πολλοί άνθρωποι βρήκαν καταφύγιο σε διαδικτυακές κοινότητες και ψηφιακούς φίλους, ενώ άλλοι επανενώθηκαν με παλιούς φίλους ή συγγενείς μέσω βιντεοκλήσεων. Παρά το γεγονός ότι αυτό ενίσχυσε την αίσθηση της σύνδεσης, πολλές φορές οι σχέσεις αυτές δεν είχαν την ίδια ποιότητα με τις διαπροσωπικές σχέσεις του παρελθόντος, καθώς οι επικοινωνίες ήταν πιο περιορισμένες και λιγότερο αυθόρμητες.
3. Αλλαγές στον Τρόπο Επικοινωνίας
Οι σχέσεις μέσω social media είναι συνήθως πιο «απόμακρες», με λιγότερο άμεση συναισθηματική ανταλλαγή. Οι χρήστες συχνά επιλέγουν τα «εύκολα» μηνύματα και εικόνες για να εκφράσουν συναισθήματα ή να επικοινωνήσουν, ενώ αποφεύγουν τις πιο βαθιές και αληθινές συζητήσεις. Το αποτέλεσμα είναι οι σχέσεις να γίνονται πιο επιφανειακές και να λείπει η ουσία της πραγματικής σύνδεσης.
4. Αποξένωση στη σχέση των ζευγαριών
Η αυξημένη χρήση των social media μπορεί να έχει επίσης σοβαρές επιπτώσεις στις σχέσεις των ζευγαριών. Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης μπορεί να δημιουργήσουν προστριβές λόγω υπερβολικής χρήσης ή υπερβολικής έκθεσης προσωπικών δεδομένων δημόσια. Παράλληλα, οι σύντροφοι μπορεί να επικεντρώνονται περισσότερο στην ψηφιακή επικοινωνία αναζητώντας περισσότερα «likes» και σχόλια παρά στη μεταξύ τους αλληλεπίδραση, κάτι που μπορεί να οδηγήσει στη συναισθηματική απομόνωση μεταξύ τους και κατ’ επέκταση στη μοναξιά μέσα στη σχέση.
5. Ενίσχυση του FOMO (Fear of Missing Out)
Η συνεχής έκθεση σε εικόνες και αναρτήσεις που απεικονίζουν «ιδανικές» ζωές και επιτεύγματα άλλων μπορεί να δημιουργήσει ή να ενισχύσει το αίσθημα της ανικανότητας, της ανεπάρκειας, της απογοήτευσης. Ο φόβος του να χάνεις κάτι σημαντικό (FOMO) αυξήθηκε δραματικά κατά τη διάρκεια της πανδημίας, καθώς οι άνθρωποι παρακολουθούσαν τις αναρτήσεις φίλων ή γνωστών που φαίνονταν να έχουν μια «τέλεια» ζωή, ενώ η δική τους πραγματικότητα ήταν γεμάτη περιορισμούς και προκλήσεις. Αυτό το φαινόμενο μπορεί να υπονομεύσει την αυτοεκτίμηση και να ενισχύσει την αίσθηση της κοινωνικής απομόνωσης και της μοναξιάς.
Η Βιολογία της Μοναξιάς
Όταν νιώθουμε μοναξιά, το σώμα μας αντιδρά με βιολογικούς μηχανισμούς που έχουν αναπτυχθεί για να ενισχύσουν την κοινωνική σύνδεση. Η ανθρώπινη ανάγκη για κοινωνική επαφή είναι τόσο βαθιά, που όταν δεν ικανοποιείται, ο εγκέφαλος αντιδρά με αυξημένα επίπεδα στρες. Ορμόνες όπως η κορτιζόλη (η ορμόνη του άγχους) και η αδρεναλίνη εκκρίνονται σε υψηλότερα επίπεδα, δημιουργώντας μία κατάσταση συνεχούς «επείγουσας ανάγκης». Η παρατεταμένη απουσία κοινωνικών επαφών μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες στην ψυχική και σωματική υγεία, ενισχύοντας την πιθανότητα εμφάνισης καταθλιπτικών συμπτωμάτων, αϋπνίας και καρδιοαγγειακών παθήσεων και άλλων ψυχοσωματικών προβλημάτων.
Στη «μετα πανδημία» εποχή
Η μοναξιά δεν είναι απλώς ένα προσωπικό πρόβλημα, αλλά ένα κοινωνικό φαινόμενο που απαιτεί συλλογική προσέγγιση. Οι λύσεις δεν είναι εύκολες, αλλά η ενίσχυση των κοινωνικών δικτύων και η επαναφορά σε πραγματικές ανθρώπινες σχέσεις μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην ανακούφιση της μοναξιάς.
Από ψυχοθεραπευτική σκοπιά, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η ανάγκη για προστασία είναι μία φυσική και αναγκαία αντίδραση σε μία κρίση, όμως η θεραπεία με στόχο την ενδυνάμωση της ψυχικής ανθεκτικότητας περιλαμβάνει την αποδοχή και ενσωμάτωση αυτής της εμπειρίας με έναν υγιή τρόπο. Το να μάθουμε να «αναγνωρίζουμε» και να «συμφιλιωνόμαστε» με τον φόβο μας, χωρίς να τον αφήνουμε να καθορίζει τη ζωή μας, είναι το πρώτο βήμα για την επανασύνδεση με τον εαυτό και τους άλλους.
- Ανοιχτή Επικοινωνία και Στήριξη. Οι στενές κοινωνικές σχέσεις που αποτελούν υποστηρικτικό δίκτυο, είναι το κλειδί. Η αποδοχή και η ενθάρρυνση του διαλόγου σχετικά με τη μοναξιά μπορεί να βοηθήσει στην απομυθοποίησή της και στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος όπου οι άνθρωποι νιώθουν ελεύθεροι να μιλήσουν για τις συναισθηματικές τους ανάγκες.
- Προώθηση Κοινωνικών Δραστηριοτήτων. Η ενίσχυση των κοινωνικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων, τόσο διαδικτυακών όσο και με φυσική παρουσία, είναι ένας τρόπος να δημιουργηθούν ευκαιρίες για νέες συνδέσεις και να μειωθεί η κοινωνική απομόνωση.
- Ψυχολογική Υποστήριξη και Παρέμβαση. Η θεραπεία και η ψυχολογική υποστήριξη είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση της μοναξιάς, ειδικά για εκείνους που εξακολουθούν να βιώνουν κατάθλιψη ή άγχος λόγω της παρατεταμένης απομόνωσης.
Η μοναξιά, ως αποτέλεσμα της πανδημίας, δεν περιορίζεται μόνο στην περίοδο των lockdowns. Αντιθέτως, είναι ένα φαινόμενο που συνεχίζει να επηρεάζει την κοινωνία μας σε βάθος. Κατανοώντας τις ρίζες της μοναξιάς, μπορούμε να βρούμε καλύτερους τρόπους να την αντιμετωπίσουμε και να ενισχύσουμε την κοινωνική μας σύνδεση, βελτιώνοντας έτσι την ψυχική και σωματική μας ευημερία.
Σχετικά Άρθρα
Η αλλαγή του χρόνου σχεδόν πάντα συνδέεται με τον αναπόφευκτο πυρετό των στόχων για τη νέα χρονιά.
Η επανάληψη των ίδιων σχέσεων και η επιλογή συντρόφων με παρόμοια χαρακτηριστικά μπορεί να φαίνεται παράξενη
Η κοινή απόφαση δύο ανθρώπων να μοιραστούν τη ζωή τους δημιουργεί το ζευγάρι.